Chin Culture (Lai)

CHIN CULTURE, Lecture by Dr.Hla Aung

• CACC ; nunphun timi cu kha nunphun a ngeihtu minung hna i an khuaaruah ning , lungput a remhtu, le an nun a sersiamtu asi. Nunphun a ttha ahcun an khuaruahning le an thinlungput zong attha khun lai.

• Pathian nih nunphun a kan ngeihter hi a kan pek khi asi. Nunphun kan ngeih hi pathian dawtnak taktak asi.

• North East India pawl khi an nunphung chimding an ngeih tuk lenlo. Aruang cu India nunphun nih influence a tuah tuk cang hna caah asi.

• Biaknak nain Nunphun nih kan national identity zonghi a kan huphenpiak deuh, hunhak piak deuh. Cu a si caah kan nunphun hi kan mah nih kan ttanh a a hau mi asi.

• Kan nunphun a tlaulo nak hnga biaktak tein rian tuan cio a hau. Nunphun atlau ah cun miphun zong a tlau kho.

Zahpi awktlak lo kan nunphun hna

1. Kan min auh dan

Laimi nih miphun dang he kan min auh dan hi aa dang deuh hrim hrim ko. Kan min auh nak nih upat duhnak le tangdor duhnak thinlung a kan ngeihter kho.Hi hi kan nunphun dawh ngai pakhat a si.Tachunnak ah Suite, Sui Sui, and Cungcung….tbk. Kan min auh dan aa dawh tuk mi hi kan nunphun bak asi. I zahpi ding asi lo.

2. Kumthar

Kan nunpi loah le kan tuah lo ah cun atlau ding mi pakhat cu kan kumthar (thau) hi asi. Atu kumthar kan ti mi hi cu Rome kumthar asi. Lai kumthar hi tuah peng si cang seh law si law a ttha, asinain atuah ning tu kha cu kan pu pa hna an tuah dan then te in silo zongah caanthar caan thil sining zoh pah in si seh law tha deuh dawh asi.

Khumthar hi lai mi U nau kan si nak kan i hngalh khawh nak pakhat asi. Falam, Thantlang, Tidim le Hakha pawl, kan dih lak in ngeih mi pakhat asi. Kan Rualchan asiloah kan hawi pawl hmuh lonak hmun le ram an um ah si seh kan i philh khawh lo nak aruang, philhkhawh lo dingin a kan bom tu cun kan nunphun asi. Kan thau  ‘kumthar’ hi asi.

Missionaries pawl an palhnak pakhat cu pathian thawngttha lawng chim lo in an nunphun an hrawh thawn mi hi asi. Krih thawngttha kha tlaih in an nunphun tu kha sersiam ding asi deuh cu.Kan nunphun le kan biaknak hi tthen awk a ttha lo mi an si. Laimi nih nunphun kan ngei i ni le thla rel ning tiang kan i ngeih ve.

      

Kan lai thilthuam le kan nunphun hi kan ruat ah cun Lai miphun hi a men men kan silonak kha an lanhter. Nunphun tthat lo kan ti mi hi achungah satan nih rian tuan catu ah asi deuh.Nunphun vial te hi Pathian pek mi an si dih.

3. Ttitumnak.

Ttitumnak hi laimi hna kan nunphun ah a sunglawi tuk mi pakhat asi. CACC tinh ning in cun thitumnak hi hlanlio kan pi pu hna i an tuah ning bak in tuah loin a tuchan krihfabu kan singing he aa keihdeuh in tuah si seh ti hi a si.Hlan deuh ah cun laimi nih nupi kan tthit tik ah “manh” le poi ca thimtuahnak ah a tam tuk an dih. CACC ruahning cu “manh” hi i ttumh seh law phunthawh tu hi um seh law, cu Pumthawh hmanh cu poi tuahnak ah si seh ti hi a si. Arsathah zong hi tuah si ko seh tiah kan i ruah chih mi asi.

Phunthawh hi thlahawk a ttha lonak aruang cu kan phun a tlau lonak dingah a tlaihtu a si. Cupinah roco nak konghe aa pehtlai mi zong a si.

Nupi tak timi cu a va nih ttha tein ‘phunthawh’ a manh pinah ‘Arsathah’ nak a tuah mi kha asi. Cun cu Nupi tak i a fa nih cun an pa le an Ro kha an co ton. Caanthar nih phaisa tampi dih in kan i thitum dan hi doh a herh ko cang.

4. Roco Ning

Laimi nih kan ngeih rih mi pakhat cu RO CO NING hi asi. Hi kongah hin Kawl he kan i dang bak. Kawlmi cu fapa pathum an ngeih hna ah cun an zate in an Nu le an Pa ro kha an co dih( aa khat ceu in an i tthen). Fapa pahnih an ngeihh hna ah cun an pahnih in an nu le an pa ro kha aa khat tein an co ve ve. Hi bantuk nunphun hi aatha mi a lo ko nain a tthat lo nak pakhat cu an nu le an pa nih an liamtak hna le cangkha in ro kha an i cuh i an u nau huatnak hram aa thawk colh.

Laimi nih roco ning kan ngeih mi hi teh zeitin kan hmuhning a si ceu hnga? Laimi phun lam ning te in cun Ahniang bik le Upatbik nih ro co nak nawl ngeih asi cu caah Upabik  le A Hniang bik nih ro an co tik ah a dang an u nau pawl cungah tuanvo a ngei ve ti hi thei hna uh sih. Hi ro conak phun lam hi u le nau hmunkhat te ah achiah hna lawng si loin nu le pa an kutneh an hmai kaah an i chiah khawh nak ca zong ah a si ve. Pi le pu le nu le pa i an kutneh kha him tein a um kho nak ca zongah a si.

        5. Roconak le Lainu

Kan lai nunphun ah nu hi upatbik asi ko zongah  ‘ro’ tinvo (right to interit)  an ngei lo mi hi atha nan ti maw, ti lo dah? Nuhrin covo ning in kan tuak ah cun adik lo nan ti ve lo maw? Nunphun timi hi kan mah nih remhkhawh mi pakhat a si.

Lai Nunphun nih a ngeih mi a thinlung put cu zeidah a si kan ti ah cun, dawtnak le mi nung va hrawm, nun hrawmnun hna hi an si. Biadang in kan chim a si ahcun kan i ngeih  mi nunphun ah aa dawh bik mi cu ‘Sharing life’  kan ngeih mi hi asi. Ngeihchiat nak kan ing tik ah i ngeihchiatpinak lungthin kan ngeih. Laimi chungah thih le lo hna a um tik ah ngeihchiatmi chungchar an hnangamnak ah le an ngeihchiatnak i hrawmh can ah chun he zaan he kan i thut pi ton hna.Hi hi aa dawh tuk mi nunphun pakhat a si ve ti hi philh hlah uh sih. Nunphun zohtik poah ah zoh pengding pakhat cu thihtik ah zeitin dah an i zohkhen ti hi asi.

Malaysia ah laimi an nun an i hrawm khawh ning hi laimi Malaysia a phan mi kan pa le an kuaruah ahar tertu pakhat asi. Inn pakhat ah an zatein an um tti…an ei tti ko. Hi hi kan nunphun nih a ngeih cang mi pakhat a si.Kan nunphun nih a ngeih mi nun i hrawmhnak hi i ngeih peng uh sih.

Kan lai nunphun a muru cu Sharing Life bak hi asi. Christ is the real lai person for he has sharing life tiah pakhat pa nih ca a rak tial bal( Amin ka philh cang).Nihin ni ah kan lai nunphun nih a ngeih mi thinlungput i ngeih uh sih law i nunpi cang hna uh sih timi hi sawm kan duh hna. Kan nunphun hi nunter uh sih law tthancho ter uh sih.Nunphun le thanchonak hi tthenawkttha loin a pehtlai mi an si.

 6. Holh

Holh hi miphun pakhat sinak a hunhaktu thawhfung pakhat a si ve. Holh hi a tlau sual a si ahcun nunphun dang vialte zong a tlau ve lai. Cu caah holh hi nunphun vialte/dihlak a himter/kilkawi tu pakhat asi.Matu, le Falam pawl hi kan holh kan thiamter hna lai lo maw atu caan ttha ah hin?

Note: Hi Chin Culture (Lai) timi hi 08/27/2011 lio ah Delhi ah CCF, LCC, ZYCF le DCBC youth pawl hmunkhat ah thazang chuahtti in Worshop an tuah lio ah, "note"ka lak mi kan van thlah chin mi a si.